4 พระมหากษัตริย์กับการปกป้องดินแดน

"ฉันรู้ตัวชัดเจนอยู่ว่า ถ้าความเป็นเอกราชของกรุงสยามได้สิ้นสุดไปเมื่อใด 

ชีวิตฉันก็คงสิ้นสุดไปเมื่อนั้น"

    ข้อความข้างต้นนี้ คัดมาจากพระราชหัตถเรขาของพระบามสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวถึงที่ประชุมเสนาบดี ลงวันที่ 10 เมษายน ร.ศ.112 พระราชหัถเรขาฉบบับนี้ทรงพระราชนิพนธ์ในเรือพระที่นั่งมหาจักกรี หลังจากเสด็จพระราชดำเนินไปตรวจป้อมที่ตำบลแหลมฟ้าผ่า และพระราชทานเงินส่วนพระองค์ในการสร้างป้อมพระจุลจอมเกล้าให้สำเร็จอย่างรวดเร็วพร้อมทั้งติดตั้งอาวุธปืนที่ทันสมัย เพื่อป้องกันการรุกรานของปัจจามิตร หลังจากเสด็จพระราชดำเนินไม่ถุง 4 เดือน ป้อมพระจุลจอมเกล้าและศัตราวุธจากเงินพระราชทานในครั้งนั้นก็ได้ใช้ในการต่อสู้กับเรือรบของฝรั่งเศส ในวิกฤตการณ์ ร.ศ. 112 ครั้งสำคัญที่สั่นคลอนเอกราชและอธิไปไตยของชาติ นอกจากจะก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงหลายประการในประเทศในเวลาต่อมา

   ยุธนาวีที่ปากน้ำ และเหตุการณ์ต่างๆ ที่เกิดขึ้นต่อมาในร.ศ.112 ทั้งการยื่นคำขาดของฝรั่งเศส การไม่ได้รับความช่วยเหลือจากอังกฤษ การที่จันทบุรี ตราด ถูกยึดเป็นตัวประกัน ข้อเรียกร้องต่างๆ ได้ทำให้หระบามสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวซึ่งทรงพระประชวรด้วยโรคพระหทัยมาก่อนแล้วทรงเกิดความทุกข์ดโทมนัสและตรอมพระทัยอย่างยิ่ง จนพระอการทรุดหนักลง ดังที่สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ เสนาบดีกระทรวงต่างประเทศ ทรงพระนิพนธ์ใว้ในลายพระหัตถ์ถึงเจ้าพระยาอภัยราชา ที่ปรึกษาราชการแผ่นดินชาวเบลเยี่ยม

"...ท่านก็ทรงทราบอยู่ดีว่าเมื่อเรามีเรื่องขัดแย้งกับฝรั่งเศส พระบามสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเคยทรงหวังพึ่งอังกฤษ ความผิดหวังอย่างรุนแรงที่ทรงรู้สึกในครั้งนั้นแทบจะทำให้พระทัยแตกสลาย หรือทรงสิ้นพระชนม์เลยทีเดียว..."

        นอกจากนี้ ในพระราชหัตถเรขาของพะบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวที่ทรงพระราชทานไปยังสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามหาวชิราวุธทีประเทศอังกฤษระหว่างเดือนพฤศจิกายนถึงเดือนมกราคม ร.ศ.112 ก็ทรงเล่าถุงอาการประชวรไว้โดยตลอด ในระหว่างที่ทรงประชวรหนักนี้ ความทุกข์ทรมานพระวรกายและพระทัยทำให้หมดกำลังที่จะดำรงพระชนม์ชีพต่อไป จึงหยุดเสวยพระโอสถและได้ทรงพระราชนิพนธ์บทโคลงและฉันท์ขึ้นบทหนึ่งเพื่ออำลาเจ้าจ้านายพี่น้องบางพระองค์

กระแส ร.ศ. 112 กับการเสด็จประพาสยุโรปครั้งแรก

         วันที่ 20 กรกฎาคม พ.ศ. 2436 นายโอกุสต์ ปาวี ตัวแทนของรัฐบาลฝรั่งเศสได้ยื่นคำขาดต่อรัฐบาลสยามไว้ 6 ข้อ ในจำนวนนี้มีอยู่ 3 ข้อที่หนักสุด คือ ข้อ 1 เรียกร้องให้สยามยอมรับว่าดินแดนบนฝั่งซ้าย แม่น้ำโขงเป็นของฝรั่งเศส และข้อ 5 กับข้อ 6 สยามต้องชดใช้ค่าเสียหายเป็นเงิน 2 ล้านฟรังก์ โดยต้องจ่ายเงินรวม 3 ล้านฟรังก์ เป็นมัดจำเพื่อชดใช้ค่าเสียหายต่างๆ ในระหว่างนี้ฝรั่งเศสขอยึดเมืองจันทบุรีไว้เป็นประกันจนกว่าสยามจะปฏิบัติตามข้อสัญญาต่างๆ ต่อมาสยามกับฝรั่งเศสก็เริ่มเจรจาทำสัญญาสันติภาพต่อกัน โดยตกลงขั้นสุดท้ายพร้อมลงนามอย่างเป็นทางการในวันที่ 3 ตุลาคม พ.ศ. 2436 ผลของสัญญาก็เป็นไปตามความต้องการของฝรั่งเศสทุกประการ อย่างไรก็ตามการทำสนธิสัญญาและอนุสัญญาครั้งนี้ ก็เป็นเพียงการแก้ไขปัญหาเฉพาะหน้าเท่านั้น มิใช่จะสามารถขจัดความยุ่งยากทั้งสิ้นให้หมดไป จะเห็นได้ว่าหลังจากนี้สยามก็ต้องประสบปัญหาเรื่องแยกแยะคนในอาณัติของตนเองต่อไป ข้อโต้แย้งที่เกิดเพราะสัญญา ร.ศ. 112 เช่น ปัญหาสิทธิสภาพนอกอาณาเขต ปัญหาเมืองหลวงพระบาง และเมืองจำปาศักดิ์ ส่วนที่อยู่บนฝั่งขวาของแม่น้ำโขง และปัญหาเมืองจันทบุรี เป็นแรงกดดันที่ทำให้สภาวะการเมืองในระยะนั้นอ่อนไหว สามปีเศษต่อมาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงเสด็จประพาสยุโรปครั้งแรก ในปี พ.ศ. 2440 ซึ่งตรงกับ ร.ศ. 116

            ตั้งแต่วิกฤติการณ์ ร.ศ. 112 เริ่มเกิดขึ้น พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าอยู่หัวทรงพยายามแก้ไขปัญหาอย่างเต็มที่ ทั้งโดยวิธีทางการทูต การทหาร และการแสวงหาความช่วยเหลือจากมหาอำนาจอื่น จนทรงพระประชวรและทรงคิดว่าอาจสวรรคตยิ่งไปกว่านั้นการเสียดินแดนฝั่งซ้ายแม่น้ำโขงในวิกฤตการณ์ ร.ศ. 112 ซึ่งทำให้พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสียพระราชหฤทัยอย่างสุดซึ้ง จนถึงกับน้ำพระเนตรไหล ดังที่มหาเสวกเอกพระยาบุรุษรัตนราชพัลลภ (นพ ไกรฤกษ์) ได้เล่าไว้ว่า

“แต่ในที่สุดพระองค์ก็ทรงหักพระทัยได้ ทรงรับสั่งเป็นเชิงปรารภว่า การเสียเขตแดนแต่เพียงเล็กน้อยตามชายพระราชอาณาจักรซึ่งเราเองก็ทำนุบำรุงรักษาให้เจริญเต็มที่ไม่ได้นั้นก็เปรียบเหมือนกับเสียปลายนิ้วของเราไป ยังไกลอยู่ รักษาหัวใจกับตัวไว้ให้ดีก็แล้วกัน”

กลับสู่หน้าหลัก